ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ
АЛ-ХОРАЗМИЙ НОМИДАГИ УРГАНЧ ДАВЛАТ УНИВЕРСИТЕТИ
Қўлёзма ҳуқуқида
УДК 63. 3 ( 5 Ўзб) 484.
ЮСУПОВ ҲАМИД СУЛТОНОВИЧ
Хива мадрасаларида таълим тизими ва ўқитиш услублари
«5А120302 – Тарих» (йўналишлар ва мамлакатлар бўйича)
Магистр академик даражасини олиш учун ёзилган диссертация
Илмий раҳбар: т.ф.н. Жуманиёзова М.
Урганч - 2013
Мундарижа
Кириш...........................................................................................................3
I БОБ. Мадрасалар ва уларнинг тарихий босқичлари..........................9
1. Ўрта Осиё мадрасалари ва уларда таълим жараёни.........................9
2. Хоразм мадрасалари ва уларнинг тарихий босқичлари.................21
I боб бўйича хулоса……………………………………………………..32
II БОБ. Хива мадрасалари ва уларда таълим жараёни.......................34
1. Хива – хонликнинг илмий-маърифий маркази ................................34
2. Хива мадрасалари ва уларда таълим жараёни..................................42
II боб бўйича хулоса……………………………………………………70
III БОБ. Хива мадрасаларида кутубхоначилик ишлари ва мударрислар фаолияти......71
1. Кутубхоначилик ишлари………………………………………...........71
2. Мударрислар фаолияти………………………………………..............77
III боб бўйича хулоса…………………………………………………...83
Хулоса............................................................................................................85
Илова……………………………………………………………………......88
Адабиётлар рўйхати....................................................................................96
КИРИШ
Мавзунинг долзарблиги. XX асрда ўзбек халқи тарихида рўй берган муҳим воқелик, шубҳасиз, давлат мустақиллигига эришиш бўлди. Истиқлол шарофати билан ўзбек халқининг асрий орзуси ушалиб, эътиқоди, урф-одатлари қадриятлари ўз ўрнига қайтди.
Республика тараққиётининг ўзбек халқига хос бўлган хусусият ва анъаналарни ҳисобга олган ҳолда ўз ривожланиш йўлини танлаши, бой маданияти ва маънавиятини эъзозлаш, халқ истиқболига қаратилган миллий истиқлол мафкурасини тарғиб этиш, Ватан тарихини холисона ўрганиш ва тадқиқ қилишни ҳаётий зарурият даражасига кўтарди.
Кейинги йилларда вилоятимизда тарихий обидаларга бўлган эътибор кундан кунга ривож топмоқда. Тарихий обидаларни қайта тиклаш, уларни экспонатлар билан бойитиш, аввалги меъморий услубни сақлаб қолган ҳолда кейинги авлодларга етказиш ҳар бир инсоннинг бурчидир.
Ўзбекистон Республикаси Президенти И. А. Каримовнинг «Тарихий хотирасиз келажак йўқ» номли рисоласида Ўзбекистонда тарих фанининг ривожланиш йўллари ва асосий тамойиллари кўрсатилиб, унинг истиқболи аниқлаб берилган. Жумладан, асарда «Бизда довюрак, замонавий фикрлайдиган олимлар етишмайди. Тарих соҳасида меҳнат қилаётган олим, мутахассисларга мурожаат қилмоқдаман: Сизлар, миллатимизнинг ҳаққоний тарихини яратиб беринг, токи у халқимизга маънавий куч-қудрат бахш этсин, ғурурини уйғотсин. Ҳаққоний тарихни билмасдан туриб эса ўзликни англаш мумкин эмас… Шундай экан, ҳар бир тарихчи илмий изланишлар олиб бориш асносида ўтмиш тарихни ўрганмоғи, тарихий ҳақиқатни очиб бермоғи лозим деб ўйлайман» , – дея алоҳида таъкидланади.
«Хоразм тарихи ўзбек давлатчилигининг асоси унинг қудрати ва қадимийлигининг тасдиғидир. Хоразм ва Хива тарихи халқимизнинг ёзув, илм-фан, санъат, маданият ва маънавият соҳаларидаги юксалиш босқичларини ўзида мужассам этган» .
1997 йил 20 октябрда Хива шаҳрининг 2500 йиллигини нишонланиши шаҳарнинг кўркига кўрк қўшди. Хиванинг Ичанқалъасидаги обидалар, жумладан, мадрасаларнинг қайтадан таъмирланиши ва уларнинг бой экспонатлар билан тўлдирилиши маданий-маърифий ҳаётдаги ўзгаришлардан бири ҳисобланади.
Хива мадрасаларида таълим олган Мунис, Огаҳий, Баёний кабиларнинг етук алломалар бўлиб етишишида мадрасаларнинг ўрни беқиёс бўлганлиги тарихий ҳақиқатдир.
Бугунги кунда Хива мадрасаларининг деярли барчаси музейларга айлантирилди. Мадрасаларнинг узоқ йиллардан бери тарихий-меъморий кўринишини йўқотмасдан келиши Хивага сайёҳларнинг келишини кўпайтирмоқда.
Магистрлик иши сифатида ҳанузгача махсус ўрганилмай келинаётган Хива мадрасаларида таълим тизими ва ўқитиш услублари масаласининг олиниши мавзунинг долзарблигини белгилайди.
Мавзунинг ўрганилиш даражаси. Ўзбек тарихшунослигида Хива мадрасалари ва уларда таълим тизими масаласига бағишланган илмий тадқиқотларнинг баъзиларида муайян фикрлар билдириб ўтилган. Буларга мисол қилиб, А. Садуллаев ва А. Сотлиқовларнинг «Хоразм Маъмун академиясининг тарихий илдизлари» , Б. Валихўжаевнинг «Самарқандда Олий таълим-мадрасайи олия-университет тарихидан. Лавҳалар» , А. Абдурасуловнинг «Хива» (Тарихий-этнографик очерклар), К. Худойбергановнинг «Хива хонлари шажараси» , З. Буниёдовнинг «Ануштегин Хоразмшоҳлар давлати» (1097-1231), В.Булатова, И. Ноткинларнинг «Хива обидалари» , П. Ш. Зоҳидов ва Р. Х. Аванесовларнинг «Хива» , Муҳаммад Юсуф Баёнийнинг «Шажараи Хоразмшоҳий» , Р. Давлатёр ва Ш. Матрасуловларнинг «Феруз шоҳ ва шоир қисмати» , К. Абдуллаевнинг «Нақшларга битилган умр» , К. Нуржоновнинг «Хоразм тарихидан лавҳалар» , М. Матниёзов ва А. Сотлиқовларнинг «Жаҳон тарихи ва маданиятида Хоразм» , Г. А. Пугаченкова ва Л. И. Ремпелларнинг «Выдающиеся памятники Архитектуры Узбекистана» , Л. Маньковскаянинг «Хива» , Л. Ю. Маньковская ва В. А. Булатоваларнинг «Памятники зодчества Хорезма» каби монография китобларини келтириш мумкин.
А. Садуллаев ва А. Сотлиқовларнинг «Хоразм Маъмун академиясининг тарихий илдизлари» монографиясининг IV боби «Хива хонлигида фан ва маданий ҳаёт» мавзусига бағишланган бўлиб, унда Хива мадрасаларида таълим тизими қандай бўлганлиги ҳақида маълумотлар келтирилиб ўтилади.
Б. Валихўжаевнинг «Самарқандда Олий таълим-мадрасайи Олия-университет тарихидан. Лавҳалар» монографиясида эса ўша даврда Хоразмдаги мадрасаларнинг молиявий харажатлари ҳақидаги маълумотларни билиб олишда кўмак беради.
А. Абдурасуловнинг «Хива» (Тарихий-этнографик очерклар) рисоласида илк бор тарихий ва меъморий ёдгорликлар архив ҳужжатлари асосида шарҳлаб берилади.
К. Худойбергановнинг «Хива хонлари шажараси» рисоласида Хивада ҳукмронлик қилган хонларнинг тўлиқ рўйхати, қолдирган ёдгорликлари, Хива шаҳрида қурилган мадрасаларнинг пештоқларидаги эски ёзувдаги матнларнинг таржимаси билан келтирилган.
З. Буниёдовнинг «Ануштагин Хоразмшоҳлар давлати» (1097-1231) монографиясининг VIII боби «Хоразмшоҳлар давлатида маданий ҳаёт» мавзусига бағишланган бўлиб, унда хоразмшоҳлар даврида мадраса имомлари ва мударрисларининг лавозимига қандай тайинланиши ҳақида маълумотлар берилган.
В. А. Булатова ва И. И. Ноткинларнинг «Хива обидалари» рисоласида Хивадаги айрим мадраслар тарихига эътибор бериб ўтилади.
П. Ш. Зоҳидов ва Р. Х. Аванесовларнинг «Хива» альбомида Хива мадрасаларининг тарихи ва уларнинг ҳозирги даврдаги кўринишлари фотоальбом сифатида кўрсатиб ўтилади.
Муҳаммад Юсуф Баёнийнинг «Шажараи Хоразмшоҳий» асарида Муҳаммад Раҳимхон Феруз замонида қурилган маҳобатли масжид ва мадрасалар ҳақида маълумотлар бериб ўтилади.
Р. Давлатёр ва Ш. Матрасуловларнинг «Феруз шоҳ ва шоир қисмати» рисоласида Ферузнинг ўз саройида қирқдан ортиқ ижодкорларга кўрсатган ҳомийлиги, маориф-маданиятнинг ривожланишиги қўшган ҳиссаси тўғрисида фикр юритилади.
К. Абдуллаевнинг «Нақшларга битилган умр» рисоласида Хива хони Шерғозихоннинг ўз номига атаб қурдирган мадрасаси ва унинг қуллар томонидан ўлдирилиши ҳақида маълумотлар берилади.
К. Нуржоновнинг «Хоразм тарихидан лавҳалар» рисоласида Муҳаммад Аминхон мадрасасининг қурилиши ва минорасининг битмаганлиги ҳақида фикрлар билдириб ўтилади.
М. Матниёзов ва А. Сотлиқовларнинг «Жаҳон тарихи ва маданиятида Хоразм» рисоласида Хива хонлигида маданий ва маърифий ҳаёт ҳақидаги фикрлар бериб ўтилган.
Г. А. Пугаченкова ва Л. И. Ремпелларнинг «Выдающиеся памятники Архитектуры Узбекистана» альбом китобида Ўзбекистондаги архитектура ёдгорликлар, жумладан, Хива обидаларига ҳам тўхталинади.
Л. Ю. Маньковскаянинг «Хива» альбомида мавзумизга доир айрим қайдлар учрайди. Л. Ю. Маньковская ва В. А. Булатоваларнинг «Памятники зодчества Хорезма» рисоласида Хива мадрасаларининг тузилиш жиҳатидан уч гуруҳга ажратилиши ҳақида маълумотлар бериб ўтилади.
Гарчи биз юқорида қисқача изоҳлаб ўтган адабиётларда Хива мадрасалари ва улардаги таълим тизими масаласи бўйича айрим фикрлар билдириб ўтилган бўлса-да, ҳанузгача ўзбек тарихшунослигида мазкур масала алоҳида монографик аспектда махсус ўрганилган эмас. Мазкур магистрлик диссертацияси ишида Хива мадрасаларида таълим тизими ва ўқитиш услублари қайтарзда олиб борилганлиги илк бор тадқиқ этилди ва асосий хусусиятлари эътироф қилинди.
Тадқиқот ишининг мақсад ва вазифалари. Тадқиқот ишининг мақсади Хива мадрасаларида таълим тизими ва ўқитиш услублари қайтарзда олиб борилганлигини холис ва ҳаққоний ўрганишдан иборатдир. Юқоридагилардан келиб чиқиб, биз ўз олдимизга қуйидаги вазифаларни ҳал қилишни лозим топдик:
– Ўрта Осиё мадрасалари ва уларда таълим жараёнига эътибор қаратиш;
– Хоразм мадрасаларининг тарихий босқичларига диққатни қаратиш;
– Хива хонликнинг илмий-маърифий маркази сифатидаги аҳамиятига тўхталиб ўтиш;
– Хива мадрасалари ва уларда таълим жараёнига эътибор қаратиш;
– мадрасалардаги кутубхоначилик ишларига тўхталиб ўтиш;
– мадрасалар мударрислари фаолиятига баҳо бериш;
Тадқиқотнинг илмий янгилиги. Хива мадрасаларида таълим тизими ва ўқитиш услублари изчил равишда илк маротаба махсус ўрганилаётганлиги магистрлик диссертацияси ишининг асосий илмий янгилигидир.
Тадқиқотнинг назарий ва амалий аҳамияти. Магистрлик диссертацияси ишининг назарий аҳамияти ўша даврларда Хивада мадрасаларнинг таълим тизими ва ўқитиш услублари тадқиқ этилганлигидан келиб чиқади. Магистрлик диссертацияси ишидаги таҳлил ва хулосалар ўзбек тарихшунослигида Хивадаги мадрасаларда таълим тизимининг ўзига хос жиҳатларини тайин этиш ишига хизмат қилади.
Магистрлик диссертацияси ишининг амалий аҳамияти шу соҳада юзага келадиган турли илмий ишларнинг юзага келишида, битирув-малакавий иши, курс иши, реферат, мустақил ишлари ёзишда материал сифатида фойдаланиш мумкинлиги билан белгиланади.
Тадқиқотнинг хронологияси. Магистрлик диссертацияси ишида тадқиқот объекти сифатида, асосан, XVII асрдан то XX аср бошларигача бўлган давр олинди.
Тадқиқотнинг методологик асоси ва методлари. Ўзбекистон Республикаси Президенти И. А. Каримовнинг ўзбек давлатчилиги анъаналарини тиклаш, халқимиз тарихини ҳаққоний ёритиш давлатимизнинг келажаги учун катта аҳамиятга эга эканлиги таъкидланган асарлари, маъруза ва мақолалари, шунингдек, А. Сотлиқов, А. Абдурасулов, К. Худойберганов, Б. Валихўжаев, М. Аҳмедов, М. Матниёзов, А. Аҳмедов, Ш. Воҳидов, Э. Охунжонов каби олимларнинг илмий-назарий тадқиқотлари магистрлик диссертацияси ишининг методологик асосини белгилашга хизмат қилади.
Танланган мавзунинг хусусиятларидан келиб чиқиб тарихий-қиёсий методдан фойдаланилди.
Тадқиқот натижаларининг эълон қилинганлиги. Магистрлик диссертацияси юзасидан «Ирмоқ» журнали, «Тафаккур зиёси» (XXVIII том) ва «Истеъдод зиёси» (3-жилд) илмий мақолалар тўпламларида 3 та илмий мақола эълон қилинган.
Магистрлик диссертацияси ишининг тузилиши ва ҳажми. Ушбу диссертацион иш кириш, 6 фаслни ўз ичига олган 3 боб, хулоса ва адабиётлар рўйхатидан иборат.
I БОБ. МАДРАСАЛАР ВА УЛАРНИНГ ТАРИХИЙ БОСҚИЧЛАРИ
1. Ўрта Осиё мадрасалари ва уларда таълим жараёни
Мадрасалар Яқин ва Ўрта Шарқ мамлакатларида алоҳида нуфузга эга ўқув масканлари саналади.
Мадраса арабча «дараса» («ўрганмоқ») сўзидан олинган бўлиб, «ўрганиш жойи» деган маънони билдиради. Ислом вужудга келган биринчи кунларданоқ масжидлар қурила бошлаган. Лекин мадрасалар қурилган вақтни аниқ айтиш қийин. IX-XIII асрларда ислом динига эътиқод қилинадиган мамлакатларда, жумладан, Ўрта Осиёда тарқалган. Айрим олимлар дастлабки мадраса Бухорода X асрда қурилганлигини таъкидлайдилар. Наршахийнинг ёзишича, 937 йилги ёнғинда зарар кўрган «Форжак» мадрасаси Ўрта Осиёдаги дастлабки мадрасалардандир.
Мадрасаларнинг хон мадрасалари, эшон мадрасалари, хусусий мадрасалар каби турлари бўлган. Мадраса муассислари мадрасани таъминлаш учун махсус мулк – вақф ажратишган ва бу мулкни бошқарувчи мутаввалини тайинлашган. Мадрасаларнинг вақф даромадларидан бир қисми вақф мулкини сақлаб туриш, мадраса биносини таъмирлаш учун ажратилган, маълум қисми мутаввали, мударрислар, талабалар, масжид имоми, муаззини, сартароши, фарроши ва бошқа хизматчиларга берилган.
Мадрасага мактабхонани тугатганлар қабул қилинган. Талабалар ёши 10 дан 40 ёшгача бўлган. Улар мадраса ётоқхоналарида яшаш ҳуқуқига эга бўлган. Талабалар кундузги бўлим ва дарсларга эркин қатновчи сиртқи бўлим талабалари тоифаларига ажратилган.
Мадраса ўқув дастурининг умумий жиҳатлари X-XII асрларда ишлаб чиқилган ва кейинчалик такомиллашиб борган. Машғулотлар, одатда, сентябрда бошланиб, март ойигача давом этган. Ёз ойлари ва рамазон ойида таътилга чиқилган.
Мадрасаларда шанба, якшанба, душанба, сешанба кунлари машғулотлар олиб борилган. Чоршанба, пайшанба, жума кунлари таътил кунлари саналган. Дарслар қуёш чиқиш пайти (бомдод намозидан кейинроқ) бошланган. Мадрасада таълим уч босқичда: бошланғич (адно), ўрта (авсат) ва юқори (аъло) гуруҳларда олиб борилган. Адно босқичи «Ақоид» китобини ўқишга ўтгунча давом этган, авсат босқичи «Ақоид» китобини ўқишдан бошланиб, «Шарҳи мулла» китобини ўргангунча бўлган ва ундан кейинги мураккаб қўлланмаларни ўрганувчилар аъло босқич талабалари ҳисобланган. Мадрасада ўқиш талабалар иқтидорига қараб, ўртача 7-12 йил давом этган.
Ўрта Осиёдаги мадрасаларда араб ва форс тилида ёзилган китоблар ўқитилган, улар талабаларга мударрис томонидан туркий тилда шарҳлаб берилган. Мадраса ўқув курси, одатда, «Аввали илм» деб номланган форс тилидаги ўқув қўлланмасини ўзлаштириш билан бошланган. Кейин ўрта асрларнинг илмий тили ҳисобланган араб тили грамматикаси ўқитилган. Араб тили грамматикасидан сўнг ўқув курси икки бўлимга: умумтаълим курси – мушкулот ва фиқҳ курси – масала бўлимларига ажратилган.
Мадрасаларда фиқҳ курсининг фароиз – мерос ҳуқуқи қисми билан бирга математика фани ҳам мажбурий ўқув курсига киритилган. Талабалар ўз хоҳиш-истаклари ва қобилиятларига қараб мушкулот ёки масала бўлимларидан бирини, агар истасалар ҳар икки бўлимни ўқиб тамомлашлари мумкин эди.
Мадрасаларда тўлиқ курсни ўқиб тамомлаш учун талабалардан фалсафа ва ҳуқуқ фанларига оид тахминан 137 та дарслик-қўлланмани ўзлаштириш талаб этилган. Бу дарсликларнинг аксариятини Ўрта Осиёлик алломаларнинг асарлари, жумладан, Имом Бухорий ва Исо Термизийларнинг ҳадис тўпламлари, Абу Мансур Мотуридийнинг «Китоб ат-тавҳид», Бурҳониддин Марғилонийнинг «Ал-ҳидоя фи шарҳ ал-бидоя», Умар Қазвинийнинг «Ар-рисола аш-шамсия фил қавоид ал-мантиқия», Абдураҳмон Жомийнинг «Ал-фавоид ад-диёия», Маҳмуд ибн Аҳмад Маҳбубийнинг «Виқоят ар-ривоя фи масоил», Убайдуллоҳ ибн Масъуд Маҳбубийнинг «Ан-нуқоя» каби асарлари ташкил этган.
Мадрасаларда талабаларнинг қизиқишлари ва мударрисларнинг мавжудлигига қараб, фалакиёт, ҳандаса, тиббиёт, кимё, жўғрофия, тарих, адабиёт, аруз илми, меъморлик асослари, хаттотлик, мусиқа, ахлоқ, нотиқлик каби фанлар ҳам ўқитилган.
Ўрта Осиёнинг Самарқанд, Бухоро, Тошкент, Қўқон, Хива шаҳарлари мадрасалари таълим тизимининг бир-биридан фарқ қилиши билан ажралиб турган. Қуйида биз Ўрта Осиёнинг ҳар бир йирик шаҳарларидаги мадрасаларда таълим тизими қандай бўлганлигига эътибор қаратиб ўтамиз.
Самарқанд Ўрта Осиёнинг йирик илм-фан ва маърифат марказларидан бири сифатида машҳур бўлган. IX-X асрларда Самарқандда 17 та мадраса бўлган, лекин уларнинг бирортаси ҳам ҳозиргача сақланмаган. Лекин Темурийлар даврида қурилган мадрасалар ҳозиргача ҳам сақланиб ўз кўркини йўқотмаган. Амир Темур Самарқандни пойтахт сифатида танлагандан сўнг унинг ҳар жиҳатдан мукаммал ва намунали бўлишига алоҳида эътибор берган. Бу ҳол таълим тизими муассасаларидан бўлмиш мадраса ва мадрасаи олияларни қуриш, уларни етук аллома мударрислар билан таъминлаш ишида ҳам яққол кўзга ташланади. Шу даврда Амир Темурнинг амирларидан Идигу Темур, Шоҳмалик, Фирузшоҳлар, Бибихоним ва набиралари Муҳаммад Султонлар томонидан қатор мадрасалар ва мадрасаи олиялар қурилган (ҳозирда булар сақланмаган).
Амир Темур бошлаган бу фаолиятни набиралари Мирзо Улуғбек кенг кўламда ривожлантириб, жаҳонга машҳур илмий кашфиётларни майдонга келтирган мадрасаи олия ва расадхона мажмуасини бунёд этган.
Улуғбек мадрасаси 1424 йилда қурилган. «Ҳозирда мадраса бир қаватликдир. Мадрасанинг иморати битгандан кейин Улуғбек Мирзо у ерда Қозизода Румийни мударрисликка белгилади». Баъзи вақтларда ўзи ҳам дарс айтмоққа киришар экан.
Мадрасаи олияни битирганларга дарс айтиш учун ижозатнома-дипломлар берилган. Ана шундай дипломларнинг бирига Қозизода Румий қўл қўйган ва у ҳозирги кунда (ЎзФА Абу Райҳон Беруний номидаги Шарқшунослик институтида сақланади) унинг ўзбек тилига ўгирилган матни академик Бўрибой Аҳмедов томонидан «Улуғбек» эссесида нашр эттирилган.
Самарқанддаги мадрасаларда бошқа хорижий юртлар аҳлининг илмга ташна вакилларини кўплаб учратиш мумкин. Бу ҳолатни турли асрларга оид маълумотлар орқали кузатиш мумкин. Жумладан, XVI асрда яшаган Зайниддин Восифий 1504 йили Самарқандда содир бўлган қаҳратон қиш воқеалари баёнида «ўнта Хуросонлик талаба» ҳақида маълумот беради.
Бухоро ҳам Ўрта Осиёнинг йирик илм-фан ва маърифат, диний билимлар маркази сифатида машҳур бўлган. «Бухоро илм тарқатувчи марказ ҳисобланган ва ҳисобланади», – деб айтган эди рус сайёҳи Н. Хаников ўз эсдаликларида.
Бухорода диний мактабларда 7 йилдан то 10 йилгача хат-савод чиқарганлар ва ундан кейин хоҳишларига қараб мадрасага бориб ўқиганлар. Мадрасада 20 йил йилига 6 ойдан ўқиганлар ва қолган 6 ойда қишлоқларга бориб, имомгарчилик қилиб, пул топганлар. Талабалар таҳсилнинг биринчи йилида, иккинчи таҳсил йилида ўқилиши лозим бўлган китоблардан дарс бошламоқ учун, ҳар ким қурби етганча, масалан, 20 тангадан 500 тангагача тўплаб, устоз ҳазратларига етказганлар.
Мадрасадаги биринчи даражали охунд 25 минг танга маош олган, агар у яхши олим бўлса, яна 10 минг танга маош олган. Мадраса мударриси шарафли касб бўлиб, уни амир ё қозикалон берган.
Бухоро мадрасаларида талабалар 20 йил таҳсил олганлар.
Биринчи йили – «Авали илм», «Бидон».
Иккинчи йили – «Мўъзий Занжоний».
Учинчи йили – «Кофия».
Тўртинчи йили – «Шарҳи Жомий»дан «Ал-марфуъот».
Бешинчи йили – «Ал-мажрурот».
Олтинчи йили – «Ал-мансубот».
Еттинчи йили – «Ал-мабниййот».
Саккизинчи йили – «Ҳамд» ва «Баҳси исм».
Тўққизинчи йили – «Қутбий» ҳошиясидан «Ва рот-табтуҳу ала муқаддима».
Ўнинчи йили – «Ҳамди ақойид».
Ўн биринчи йили – «Баъд», «Ақойид»дан.
Ўн иккинчи йили – «Самава», «Ақойид»дан.
Ўн учинчи йили – «Ҳақойиқ ул-ашйа», «Ақойид»дан.
Ўн тўртинчи йили – «Ҳамди таҳзиб».
Ўн бешинчи йили – «Таърифи илм», «Таҳзиб»дан.
Ўн олтинчи йили – «Ҳикмат ул-айн»дан «Ал-ҳикмату истикмал ун-нафси».
Ўн еттинчи йили – «Ҳикмат ул-айн»дан «Ал-вужуди бадиҳийун».
Ўн саккизинчи йили – «Мулла Жалол»дан «Йаман ваффақана».
Ўн тўққизинчи йили – «Мулла Жалол»дан «Сатафтариқу».
Ўн тўққизинчи йили охирида – «Саҳиҳ Бухорий»дан, «Иннамал-амалу бин ний йат»ни, «Тафсири Байзовий»дан «Муаввазатайн» ўқилиб, хатми таҳсил қилинади.
Бухоро мадрасаларида аёллар ўқимаганлар. Таҳсил 37 ёшда тамом бўлган. Бухорода 200 га яқин мадраса бўлиб, улар 3 тоифага бўлинади: олий, ўрта, қуйи.
Олий тоифага қуйидагилар киради:
Мадрасаларнинг номи Йиллик вақфи
1. Кўкалдош 150 000 танга
2. Жаъфархўжа 250 000 танга
3. Жўйбор 130 000 танга
4. Мири Араб 150 000 танга
5. Муҳаммад Али Ҳожи 150 000 танга
6. Турсунжон 140 000 танга
7. Девонбеги 150 000 танга
8. Говкушон 190 000 танга
9. Абдулазизхон (икки мадраса) 120 000 танга
10. Мирзо Улуғбек 60 000 танга
11. Калобод 80 000 танга
12. Хожа Порсо 50 000 танга
13. Иброҳим Охунд 40 000 танга
14. Фатҳуллоҳ Қушбеги 80 000 танга
15. Биби Халифа 50 000 танга
16. Халифа Ниёзқул 55 000 танга
17. Мулла Муҳаммад Шариф 60 000 танга
18. Ғарибия 40 000 танга
19. Хиёбон 60 000 танга
20. Жўйборча 60 000 танга
21. Абдуллоҳ 50 000 танга
22. Модарихон 40 000 танга
23. Асирий 40 000 танга
24. Хожаниҳол 50 000 танга
25. Шодимбий 40 000 танга
26. Дорушшифо 40 000 танга
27. Чорбакр 70 000 танга
28. Бадалбек 40 000 танга
29. Хожа Давлат 120 000 танга
30. Мискин 60 000 танга
31. Домулло Шер 40 000 танга
32. Дўстчеҳра Окоси 40 000 танга
33. Нақиб 120 000 танга
Жами: 2 815 000 танга
Ўрта тоифага қуйидагилар киради:
Мадрасаларнинг номи Йиллик вақфи
1. Ҳизр 25 000 танга
2. Афғон 15 000 танга
3. Раҳмонқул 30 000 танга
4. Ўткур Қушбеги 25 000 танга
5. Ҳусайнбой 30 000 танга
6. Олимжон 20 000 танга
7. Атолиқ 25 000 танга
8. Исмоилхўжа 30 000 танга
9. Модари хони хурд 30 000 танга
10. Рашид 25 000 танга
11. Ғозиён 25 000 танга
12. Ғарибони чок 30 000 танга
13. Чучук ойим 25 000 танга
14. Шарофатбону 30 000 танга
15. Нақиби хурд 25 000 танга
16. Чубини калон 30 000 танга
17. Болои ҳавз 30 000 танга
18. Миржон Али 30 000 танга
19. Аскарбий 30 000 танга
20. Садрбий 25 000 танга
21. Эски Бадалбек 25 000 танга
22. Қўнғирот ҳофизи 35 000 танга
23. Искандархон 35 000 танга
24. Чорбаққолий 22 000 танга
25. Сартарош 30 000 танга
26. Мирзо Фузайл 25 000 танга
27. Тўпчибоши 20 000 танга
28. Сайид Камол 22 000 танга
29. Абдушукурбой 20 000 танга
30. Карбос 24 000 танга
31. Чуқур 30 000 танга
32. Қози Латиф 18 000 танга
33. Бадриддин 16 000 танга
34. Пушаймон 22 000 танга
35. Эрназар 35 000 танга
36. Домулло Ҳасан 15 000 танга
37. Эшони пир 16 000 танга
38. Миркамол 14 000 танга
39. Жўрабек 12 000 танга
Жами: 961 000 танга
Қуйи тоифага мансуб мадрасалар юздан ортиқ бўлиб, уларнинг вақфи минг тангадан ўн минг тангагачадир. Бу мадрасаларнинг умумий вақф миқдори 500 минг тангага етади. Бухорода 300 та қуйи мактаб ва 11 та кутубхона бўлган.
Кутубхонанинг номи Йиллик вақфи
1. Жаъфархўжа 18 000 танга
2. Говкушон 5 000 танга
3. Хожаниҳол 8 000 танга
4. Кўкалдош 1 000 танга
5. Абдулазизхон 2 000 танга
6. Мирзо Улуғбек 800 танга
7. Бадалбек 800 танга
8. Дор уш-шифо 3 000 танга
9. Бозори гўсфанд 1 500 танга
10. Болои ҳавз 1 600 танга
11. Жўйбор 1 400 танга
Жами: 43 100 танга
XVI асрда яшаган Ҳасанхожа Нисорийнинг кўрсатишича, сайфул-уламо Камолиддин Иброҳим Ширвоний «бир неча вақт шаҳарлар фахри бўлган Бухорода дарс ўқитиш билан машғул бўлган» ва унинг етук шогирдларидан барчаси мавлонолик даражасига эришганлар. Бухоро мадрасалари мана шундай буюк мударрисларни етиштирган илм ўчоқларидан ҳисобланади.
XVII асрда яшаган Маҳмуд ибн Валининг қуйидаги сўзлари Бухоронинг илм тарқатувчи маркази сифатида ролини исботлайди. «Олимларнинг кўплигидан, уни олимлар ва илм-фан булоғи деб атайдилар», – деб ёзган эди у.
XIX асрнинг 40-йиллари, рус сайёҳи Н. Ханиковнинг кўрсатишига кўра, Бухорода амир рўйхатида кўрсатилган 103 та мадраса бўлиб, улардан 60 таси энг катта мадраса ҳисобланар эди. Уларнинг энг машҳурлари: Кўкалдош, Улуғбек, Заргарлар, Турсунжон, Хиёбон, Говкушон мадрасалари ва бошқалар эди.
Инглиз сайёҳи А. Бёрнс эса шаҳарда 366 та катта ва кичик мадрасалар бор деб кўрсатар экан, мадрасалар толиблари орасида Эрондан ташқари ҳамма мамлакатлар кишиларини учратиш мумкин. Улар етти ёки саккиз йиллик ўқув курсини тугатиб, ўз ватанларига билим заҳираси билан қайтишларини қайд этган эди.
XIX асрнинг 20 йилларига оид маълумотларга кўра, Бухорода Россия фуқаролари бўлган 3000 га яқин татарлар бўлиб, уларнинг 300 таси ислом асосларидан таълим олиш учун бу ерга келишган. XIX асрнинг охирида амирликда 170 га яқин катта ва кичик мадрасалар бўлиб, уларда қарийб 10 минг муллаваччалар, мударрислар, имомлар ва уламолар – мамлакат ҳукмдорининг исталган ҳаракати устидан фатво беришга ҳақли бўлган қонуншунос олимлар хизмат қилишарди. Мадрасалар иқтисодий жиҳатдан мустақил бўлиб, улар даромади қарийб 5 миллион тангага борувчи улкан вақф мулкларига эга эди.
Мадрасалар катта вақф мулкига эга бўлиб, ундан тушган фойдадан ўқитувчиларга маош ва талабаларга стипендия тўланар эди. Мударрислардан бири тушган фойданинг харажат қилинишини назорат қилар эди. Ҳар йили мадрасада бўлиб ўтадиган имтиҳонларни муваффақиятли топширган дин хизматчиси умр бўйи бериладиган стипендия – даҳяк олар эди.
XIX асрнинг ўрталарида Бухорода мадраса талабалари сони 9 мингдан 10 минг нафарга етди.
Тошкент Қўқон хонлигининг йирик илмий маърифат марказларидан бири ҳисобланган. Бу шаҳарда қурилган мадрасалар Мовароуннаҳрдагина эмас, балки бошқа Шарқ мамлакатлари талабалари учун ҳам илмий марказ ҳисобланган.
Шайҳонтаҳур ёдгорлик мажмуасига катта дарвоза орқали кирилган. Дарвозахона 1892 йили тошкентлик Абдулла устанинг ўғли Абдураҳим уста томонидан пишиқ ғиштдан қурилган. Дарвозахонанинг ён тарафида бир қаватли Эшонқул додхоҳ мадрасаси бўлган. Уни Қўқон хонининг Тошкентдаги лашкарбошисининг ўғли қурдирган. XIX асрнинг 40 йилларидан қурила бошланган мадраса кейинчалик 34 ҳужрадан иборат билим даргоҳига айланган. Мадраса таркибида бир масжид ва бир бошланғич мактаб бўлган. Мадрасада 70 га яқин талабалар ўқиган. Бу ерда 1884 йилда рус-тузем мактаби, кейинчалик киностудия фаолият олиб борган. 1964 йили мадраса бузиб ташланган.
Бароқхон мадрасаси XVI асрнинг иккинчи ярмида қурилган. Дастлаб бинонинг шарқий бурчагидаги кичик мақбара қад ростлаган. Сўнг 1530 йилларда Тошкент ҳокими Суюнчхўжахон мақбараси қад кўтарган. Бу мақбара ҳовли тўридаги пештоқли хонақоҳдан иборат бўлиб, қўшқават гумбази бўлган. Ташқи томони кўк гумбаз, мовий ранг кошин билан қопланган, 1868 йилги зилзила натижасида бузилиб кетган.
Бароқхон мадрасаси мемориал комплексининг учинчи босқичи XVI асрнинг ўрталарига тўғри келади. Мадраса ўша даврдаги анъанавий бинолардан фарқ қилса-да, лекин ҳужралар ва айвонларнинг очиқ ҳовли атрофига жойлаштириш усули сақлаб қолинган. Мадрасанинг асосий қисмини Суюнчхўжахон мақбараси ташкил қилиб, у асосан дарвоза пештоқи рўпарасида жойлашган. Тўрт бурчагида қорихоналар фаолият кўрсатган. Бу мадрасанинг деворлари, тоқилари ва пештоғига ранг-баранг кошинкор нақшлар ишланган, хонақоҳ ичкариси «кундал» усулида безатилган ва устидан зарҳал берилган. Мадрасанинг нақшлари гўзаллиги, қурилиш услуби жиҳатидан XV асрнинг иккинчи ярмида Самарқанддаги Оқсарой ва Ишратхона обидасига яқинлашади. Мадрасада 1946, 1949, 1951, 1967 йилларда таъмир ишлари олиб борилган. Ҳозирги кунда мадраса биносида 1956 йилдан Ўрта Осиё ва Қозоғистон мусулмонлари идораси фаолият кўрсатади.
Мўйи Муборак мадрасаси XV асрда Бароқхон мадрасасининг қаршисида қурилган ва кейинчалик бузилиб кетган. 1856-1857 йилларда Қўқон хони Мирзо Аҳмад қушбегининг амри билан Мўйи Муборак мадрасаси қайта қурилади. Бу номнинг берилишига мадрасанинг махсус хоналаридан бирида қувур шиша идишда Муҳаммад пайғамбарнинг муборак мўйларининг сақланиши сабаб бўлган. Мўйи Муборак мадрасаси ўзининг тарҳи ва меъморий ечими билан фарқланади. Тўғри тўртбурчакли ҳовли уч томондан ҳужралар билан ўралган, тўртинчиси эса икки ойнали девор билан тўсилган. Бу девор кўп қиррали олти устунли айвоннинг ҳам орқа девори бўлиб, унинг пештоқи ва устунлари нафис нақшлар билан безалган.
Охирги вақтларда мадраса ҳовлиси ёпилиб, гумбаз ўрнига ёруғлик тушувчи равонли қурилма қурилиб томи тунука билан қопланган. Хилхонанинг деворлари бузиб ташланган. Усти ёпилган ҳовли шимолий, шарқий ва жанубий деворлар билан ўралган икки қаватли айвон – галереяга айлантирилган. Иккинчи қаватга шарқий бурчакдаги винтсимон темир зинапоя билан кўтарилган. Айвоннинг деворлари нафис ганч ўймакорлиги билан безалган. Биринчи қават деворлари ҳам жимжимадор нақшлар билан қопланган. Фақат ғарбий девор нозик ҳаво ранг билан бўялган. Айвон ва ёғоч устунлар олтин суви қўлланган рангли нақшинкор безаклар билан қопланган. Мадрасага ғарбий бурчакдаги гумбазли пештоқ орқали кирилган. Қаршисидаги жанубий-ғарбий бурчакда гумбазли дарсхона бўлган. У ерда кутубхона маъмурияти ва китоб сақлаш хоналари жойлаштирилган. Ҳамма ҳужралар камонсимон равоқлар билан беркитилган. Мадраса ҳаммаси бўлиб 13 та ҳужрадан ташкил топган. Ушбу хоналарнинг бирида машҳур Усмон мусҳафи сақланган.
XIX аср охири ва XX аср бошларида Ўрта Осиё мадрасалари ўқув дастури бирмунча ислоҳ этилиб, уларда ўқитиладиган фанлар таркибига турк, рус, француз, инглиз тиллари, физика, зироатчилик, ҳисоб, гигиена, психология, методика, тригонометрия, сиёсий иқтисод, тижорат каби фанлар кириб кела бошлаган. XIX аср охири XX аср бошларида Бухоро амирлигида 336, Хива хонлигида 132, Туркистон генерал-губернаторлигида 348 мадраса бўлган. XX асрнинг иккинчи чораги бошларида совет ҳукумати томонидан мадрасалар диний муассасалар қаторида давлатдан ажратилган ва «хурофот ўчоқлари» тамғаси билан тугатиб юборилган.
Ўзбекистон Республикасида Ўзбекистон мусулмонлари идораси ихтиёрида қолган бир нечта мадраса эса эндиликда фақат диний кадрлар тайёрлайдиган ўрта ва олий диний ўқув юртларига айлантирилган.
2. Хоразм мадрасаларининг тарихий босқичлари
Маълумки, Хоразм жаҳон цивилизациясининг энг қадимги ўчоқларидан биридир. Бу муқаддас ўлка минг йилларга бориб тақаладиган бой тарихи, юксак маданияти, илм-фани ва илғор фалсафий тафаккурига эга бўлган. Бундан деярлик уч ярим – тўрт минг йиллар олдин шу муқаддас заминда ўзбек давлатчилигининг илк пойдевори қўйилган, суғорма деҳқончилик ва ноёб ирригация иншоотлари вужудга келган, шаҳар ҳаёти, маданият ва илм-фан анъаналари ривож топган.
Араблар фатҳидан кейин VIII-IX асрлардан бошлаб халифаликка қарашли ҳудудларда ислом динининг кенг тарқалиши билан уни ўрганиш ва тарғиб қилишга ҳамда бошқарув ишига лаёқатли бўлган кадрлар тайёрлашга эҳтиёж туғилди. Шу муносабат билан халифаликка қарашли Дамашқ, Бағдод, Марв, Бухоро, Самарқанд, Кат, Гурганж ва Хивадан тортиб то Андалусиягача бўлган шаҳарларда мусулмон мактаблари ва мадрасалар пайдо бўлади.
Ислом динининг кенг ёйилиши билан Хоразмда IX-XIII асрларда мадраса таълими ҳам ривож топади. Мадрасаи олияларда исломий илмлар билан бир қаторда, талабаларга дунёвий фанлар: математика, астрономия, физика, геометрия, география, табобат, мусиқа, тарих, адабиёт, араб ва форс тиллари, мантиқ ва фалсафа ўқитилганлиги маълум. Мадрасаи олиялар ўша даврнинг университети вазифасини бажарган.
Ўрта Осиёда, шунингдек, Хоразмда дастлабки мадрасалар Кат ва Гурганжда IX аср охири ва X аср бошларида вужудга келади. Хоразмнинг Кат, Гурганж, Хива, Хазорасп каби шаҳарлари ўша даврда Шарқнинг энг йирик иқтисодий ва маданий марказларидан саналган. Катдаги мадрасада Абу Наср Ироқ каби ўз замонасининг машҳур олими, астрономи, математиги мударрислик қилган. Абу Райҳон Беруний Кат мадрасасида устозидан таҳсил олиб, етук олим бўлиб етишган.
«Ҳикматлар уйи»нинг раҳнамоларидан бўлган хоразмшоҳ маъмунийлар даврида пойтахт Гурганжда маданий-маърифий ишларга эътибор кучайди, кўплаб мактаблар, мадраса ва қорихоналар қурилади. Ушбу мадрасаларда Беруний, Ибн Сино, Масиҳий, Абулхайр Хаммор каби таниқли алломалар талабаларга сабоқ берганлар.
XI-XIII асрларда Ануштегинлар сулоласига мансуб хоразмшоҳлар даврида пойтахт Гурганжнинг иқтисодий, сиёсий ва маданий марказ сифатида мавқеи кучаяди. Мактаб ва мадрасалар қурилиши кенгайиб, илмий тадқиқот ишлари янада ривож топади. Шу ўринда араб тарихчиси ал-Муқаддасий, Ёқут Ҳамавийларнинг қуйидаги сўзларини эслаш ўринлидир: «Хоразмликлар ақл-идрокли, илмли, фиқх илмида ўта қобилиятли ҳамда билимли кишилардир», - деб ёзади ал-Муқаддасий. Ёқут Ҳамавий эса «Мен жаҳоннинг бирор жойида Хоразмнинг пойтахти Гурганжга ўхшаган улуғвор, бениҳоя бой ва гўзал, аҳолиси билимдон шаҳарни кўрмаганман»,-деб таъриф беради. «Дарҳақиқат, бундан минг йил аввал Хоразм Маъмун академияси жаҳон цивилизацияси тарихида ёрқин из қолдирган ва муносиб ўрин эгаллаган илм даргоҳидир», - деган эди Президентимиз Ислом Каримов Хоразм Маъмун академиясининг минг йиллигига бағишланган тантанали маросимдаги нутқида.
Ёзма манбаларда Ануштегинлар даврида Хоразмда 12 мингдан зиёд масжид, улар қошида шунча мактаб, 4440 та мадраса бўлганлиги қайд этилади. Фақат Гурганжда мадрасалар сони 700 га яқин бўлган. Хоразмшоҳ ануштегинийлар даврида мадрасаларнинг имомлари ва мударрислари султон ёки унинг ноиби томонида